گودبرداری در پروژه‌های ساختمانی؛ مسئولیت‌ها، خطرات و راهکارهای پیشگیرانه
- دسته بندی: حقوق مهندسی, نظارت ساختمان
- گودبرداری در پروژه‌های ساختمانی؛ مسئولیت‌ها، خطرات و راهکارهای پیشگیرانه
- حامد یگانه فر
- ۱۴۰۴/۰۲/۱۷
- بدون دیدگاه
گودبرداری در پروژه‌های ساختمانی؛ مسئولیت‌ها، خطرات و راهکارهای پیشگیرانه
فهرست مطالب
مقدمه
گودبرداری از لحاظ اهمیت حقوقی در مراحل اجرای ساختمان، بالاترین درجه اهمیت را دارد. سنگین‌ترین حوادث ساختمانی از نظر خسارات جانی و مالی در این مرحله رخ می‌دهد. آمارها نشان می‌دهد که بیشترین پرونده‌های قضایی در حوزه ساخت‌وساز مربوط به حوادث گودبرداری است که عواقب حقوقی سنگینی برای تمامی عوامل درگیر به همراه دارد.
نکته مهم: در صورتی که در اثر ریزش گود، فردی جان خود را از دست بدهد، پرونده این حادثه در دادگاه جنایی بررسی خواهد شد.
مهندسین ناظر موظف هستند برای حفظ جان انسان‌ها و پیشگیری از خسارات مالی، تمامی مسئولیت‌های خود را به طور کامل و بدون هیچگونه کم‌وکاستی انجام دهند. این امر مستلزم هماهنگی دقیق با سازمان استان، مرجع صدور پروانه، بازرسی اداره کار، سازنده، مالک و سایر مراجع ذیصلاح می‌باشد.
مراجعی که ناظر باید در صورت نیاز با آنان مکاتبه کند:
- مرجع صدور پروانه (شهرداری)
- سازمان نظام مهندسی استان
- بازرسی اداره کار
- سازمان آتش‌نشانی
- سازمان مدیریت بحران و حوادث غیرمترقبه
- نظارت عالیه ماده ۳۳ (وزارت مسکن و شهرسازی)
- مالک (ارائه دستور کار با دقت و بدون اشتباه)
- سازنده یا مجری (ارائه دستور کار)
تمامی مکاتبات باید به صورت رسمی، مستند و با ذکر جزئیات فنی صورت گیرد. توصیه می‌شود مهندسین ناظر نسخه‌ای از تمامی مکاتبات را به همراه تاریخ و شماره ثبت نگهداری کنند تا در صورت بروز هرگونه مشکل، مدارک و مستندات کافی در اختیار داشته باشند.
ارزیابی خطر در گودبرداری
از آنجا که در ساخت‌وساز شهری معمولاً امکان گودبرداری با شیب پایدار وجود ندارد، ارزیابی خطر در گودبرداری عموماً با دیوار قائم صورت می‌گیرد. مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان، گودها را از نظر میزان خطر به سه دسته تقسیم می‌کند که عوامل متعددی در تعیین درجه خطر آنها دخیل است.
علاوه بر موارد ذکر شده در جدول، شرایط خاصی وجود دارد که ارزیابی خطر گود را به سمت درجه خطر بالاتر سوق می‌دهد. این شرایط بر اساس مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان به شرح زیر است:
- وجود آب جاری (تراوش) در محدوده گود
- گودبرداری در خاک دستی یا فاقد چسبندگی (شناخت جنس خاک بسیار مهم است)
- وجود ساختمان خشتی و گلی یا ساختمان میراث فرهنگی در مجاورت گود
- وجود ساختمان بسیار حساس در مجاورت گود
نکته مهم: در صورت وجود ساختمان میراث فرهنگی در مجاورت، حتی گودبرداری به عمق ۱۵ سانتی‌متر نیز با خطر زیاد محسوب می‌شود.
مهندسین ناظر باید قبل از شروع عملیات گودبرداری، ارزیابی دقیقی از میزان خطر انجام دهند و بر اساس آن، تمهیدات لازم را برنامه‌ریزی نمایند. این ارزیابی باید به صورت کتبی مستند شده و به اطلاع مالک و سازنده برسد. در صورت وجود هر یک از شرایط خاص فوق، لازم است مشاوره با متخصصان ژئوتکنیک انجام شود.
الزامات بیمه‌ای در گودبرداری
بیمه یکی از الزامات مهم در پروژه‌های گودبرداری است که نقش حیاتی در کاهش ریسک‌های مالی و پوشش خسارات احتمالی دارد. مهندسین ناظر باید اطمینان حاصل کنند که بیمه‌نامه‌های مناسب تهیه شده و محدوده پوشش آنها کافی است. الزامات بیمه‌ای در پروژه‌های گودبرداری به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: بیمه مسئولیت مدنی (که توسط مالک تهیه می‌شود) و بیمه مسئولیت حرفه‌ای (که توسط مهندس ناظر تهیه می‌شود).
الف) شرایطی که مالک ملزم به تهیه بیمه‌نامه مسئولیت مدنی است:
- پلاک‌های مجاور دارای ایستایی ذاتی نیستند (ساختمان به پلاک مورد نظر چسبیده است، دیوار باربر دارد، تیرها بر روی دیوار قرار گرفته‌اند)
- ساختمان در بافت فرسوده قرار دارد و ریسک آسیب به پلاک‌های مجاور در زمان گودبرداری بالاست
- ارزیابی گود با درجه خطر زیاد یا بسیار زیاد
- گود در مجاورت معابر عمومی قرار دارد
ب) بیمه‌نامه مسئولیت حرفه‌ای مهندس ناظر:
مهندسین ناظر باید بیمه‌نامه مسئولیت حرفه‌ای با سقف پوشش متناسب با ارزش پروژه و ریسک‌های آن تهیه کنند. توصیه می‌شود در پروژه‌های با خطر زیاد، سقف بیمه‌نامه افزایش یابد. این بیمه‌نامه باید پوشش‌های لازم برای جبران خسارات ناشی از اشتباهات حرفه‌ای، سهل‌انگاری و قصور در انجام وظایف نظارتی را فراهم کند.
هشدار: عدم تهیه بیمه‌نامه‌های مناسب می‌تواند عواقب مالی جبران‌ناپذیری در صورت بروز حادثه به همراه داشته باشد.
مهندسین ناظر باید نسخه‌ای از بیمه‌نامه‌ها را دریافت و بررسی کنند تا از پوشش کامل و کافی آنها اطمینان حاصل نمایند. همچنین باید توجه داشت که بیمه‌نامه‌ها باید قبل از شروع عملیات گودبرداری تهیه شوند و تا پایان مرحله پایدارسازی و تکمیل اسکلت ساختمان معتبر باشند. هرگونه تغییر در شرایط پروژه که بر ریسک‌ها تأثیرگذار است، باید به اطلاع بیمه‌گر رسانده شود.
اقدامات پیشگیرانه و کنترلی در گودبرداری
برای کاهش خطرات گودبرداری و پیشگیری از بروز حوادث، مجموعه‌ای از اقدامات پیشگیرانه و کنترلی باید توسط مهندسین ناظر برنامه‌ریزی و اجرا شود. این اقدامات شامل نظارت بر سازه نگهبان، بکارگیری تجهیزات مناسب، استفاده از نیروی انسانی ماهر و کنترل مستمر می‌باشد.
نظارت دقیق بر اجرای کامل سازه نگهبان
قبل از شروع گودبرداری، اجزای عمودی سازه نگهبان باید به طور کامل نصب شده باشند. تمامی اتصالات و مهاربندی‌ها باید مطابق نقشه‌های مصوب اجرا شوند. مهندس ناظر باید از نصب صحیح سازه نگهبان اطمینان حاصل کند و هرگونه مغایرت با نقشه‌ها را فوراً گزارش دهد.
استفاده از ماشین‌آلات متناسب با شرایط گود
انتخاب ماشین‌آلات مناسب برای عملیات گودبرداری بسیار حائز اهمیت است. در گودهای با خطر زیاد، استفاده از لودر به دلیل ایجاد فشار زیاد بر دیواره‌ها توصیه نمی‌شود و باید از بیل مکانیکی استفاده شود. ماشین‌آلات باید متناسب با ابعاد گود، نوع خاک و حساسیت ساختمان‌های مجاور انتخاب شوند.
استفاده از افراد با تجربه و ماهر
عملیات گودبرداری باید توسط افراد متخصص و با تجربه انجام شود. مهندس ناظر باید از سوابق کاری و تجربیات قبلی پیمانکار و اپراتورهای ماشین‌آلات اطلاع داشته باشد. توصیه می‌شود قبل از شروع کار، از پروژه‌های قبلی آنها بازدید شود و از کارفرمایان قبلی آنها بازخورد دریافت گردد.
کنترل روزانه دیواره‌های گود و پلاک‌های مجاور
بازرسی و کنترل مستمر دیواره‌های گود و ساختمان‌های مجاور الزامی است. خاک معمولاً قبل از ریزش علائم هشداردهنده‌ای نشان می‌دهد که با تشخیص به موقع آنها می‌توان تصمیمات به موقع گرفت و از بروز حوادث جلوگیری کرد. نصب شاخص‌های رفتارسنجی و بررسی منظم آنها توصیه می‌شود.
علاوه بر موارد فوق، رعایت نکات ایمنی مانند محصور کردن اطراف گود، نصب علائم هشداردهنده، ایجاد راه‌های دسترسی ایمن برای کارگران، تأمین روشنایی کافی، جلوگیری از انباشت مصالح در لبه گود و تخلیه آب‌های سطحی ضروری است. مهندس ناظر باید چک‌لیست کاملی از این موارد تهیه کرده و به طور منظم آنها را بررسی نماید. همچنین، در صورت مشاهده هرگونه نشانه خطر مانند ترک‌خوردگی دیواره‌ها، نشست ساختمان‌های مجاور یا ایجاد درز و شکاف در سازه نگهبان، باید فوراً دستور توقف عملیات را صادر کند.
سازه نگهبان و انواع روش‌های اجرایی
سازه نگهبان یکی از مهم‌ترین اجزای ایمنی در گودبرداری است که برای پایداری دیواره‌های گود طراحی و اجرا می‌شود. انتخاب نوع سازه نگهبان به عوامل متعددی مانند عمق گود، شرایط خاک، وضعیت ساختمان‌های مجاور، میزان دسترسی و محدودیت‌های اجرایی بستگی دارد. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های اجرایی سازه نگهبان معرفی شده‌اند.
۱. روش خرپایی
در این روش از یک سیستم خرپایی متشکل از اعضای قائم، افقی و مورب برای مهار دیواره‌های گود استفاده می‌شود. این سیستم معمولاً از پروفیل‌های فولادی ساخته می‌شود و قابلیت انعطاف بالایی در اجرا دارد. روش خرپایی برای گودهای با عمق متوسط مناسب است و در پروژه‌های ساختمانی شهری کاربرد زیادی دارد.
۲. روش مهارسازی (آنگراژ)
این روش شامل اجرای مهارهای کششی مایل یا افقی به داخل خاک پشت دیواره گود است که به وسیله کابل‌ها یا میلگردهای فولادی پیش‌تنیده انجام می‌شود. انتهای مهارها در خاک مدفون شده و تحت تنش قرار می‌گیرد. این روش به فضای کافی در پشت دیواره نیاز دارد و معمولاً در ساختمان‌های شخصی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳. روش نیلینگ (میخ‌کوبی)
در این روش، میل‌گردهایی با زاویه کم نسبت به افق به داخل خاک پشت دیواره گود رانده می‌شوند و با تزریق دوغاب سیمان، به خاک می‌چسبند. سپس سطح دیواره با شاتکریت پوشانده می‌شود. این روش برای خاک‌های چسبنده مناسب است و در سال‌های اخیر کاربرد گسترده‌ای یافته است.
علاوه بر روش‌های فوق، روش‌های دیگری مانند دیواره دیافراگمی و مهار متقابل نیز وجود دارد. دیواره دیافراگمی نیاز به ماشین‌آلات خاص دارد که معمولاً در پروژه‌های شهری امکان استفاده از آنها وجود ندارد. روش مهار متقابل برای پایدارسازی گودبرداری‌ها با عمق‌های مختلف رواج یافته است و شامل اجرای مهارهای افقی از یک دیواره به دیواره مقابل می‌باشد.
نکته مهم: سازه نگهبان باید مطابق با نقشه‌های مصوب و با نظارت دقیق مهندس ناظر اجرا شود. هرگونه تغییر در اجرا نسبت به نقشه‌ها باید با تأیید طراح سازه نگهبان و ثبت در دفترچه گزارش انجام شود.
مهندس ناظر باید بر تمامی مراحل اجرای سازه نگهبان از تهیه مصالح تا نصب و مهاربندی نظارت کامل داشته باشد. اتصالات، جوش‌ها، میزان پیش‌تنیدگی مهارها و اجرای صحیح لایه‌های شاتکریت از جمله مواردی هستند که باید با دقت کنترل شوند. همچنین، پایش مستمر عملکرد سازه نگهبان در طول مدت گودبرداری ضروری است و در صورت مشاهده هرگونه نشانه ضعف یا ناپایداری، باید فوراً اقدامات اصلاحی انجام شود.
مسئولیت‌ها و وظایف مهندس ناظر در روش نیلینگ
روش نیلینگ (میخ‌کوبی) یکی از متداول‌ترین روش‌های پایدارسازی گود در سال‌های اخیر بوده است. این روش علی‌رغم مزایای فنی، چالش‌های حقوقی خاصی را به همراه دارد که مهندسین ناظر باید از آنها آگاه باشند. مسئولیت‌ها و وظایف مهندس ناظر در اجرای روش نیلینگ بسیار حساس و پراهمیت است و رعایت دقیق آنها می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی و فنی پیشگیری نماید.
الف) دریافت رضایت‌نامه از مالکان ساختمان‌ها یا زمین‌های مجاور
مهندس ناظر باید اطمینان حاصل کند که قبل از اجرای روش نیلینگ، رضایت‌نامه‌های رسمی و محضری از تمامی مالکان مجاور اخذ شده است. این رضایت‌نامه‌ها باید به صورت دقیق محدوده نفوذ میل‌گردها به ملک مجاور، مدت زمان باقی ماندن آنها و شرایط جبران خسارات احتمالی را مشخص کند. توجه داشته باشید که حتی با وجود رضایت‌نامه محضری، اگر ملک فروخته شود، مالک جدید می‌تواند ادعای خسارت کند.
ب) اخذ نقشه‌های تأسیسات شهری زیرساخت‌های شهری
از آنجا که در روش نیلینگ، میل‌گردها به داخل زمین کوبیده می‌شوند، خطر برخورد با تأسیسات شهری مدفون مانند لوله‌های آب، گاز، کابل‌های برق و مخابرات وجود دارد. مهندس ناظر باید قبل از شروع عملیات، نقشه‌های دقیق تأسیسات شهری را از سازمان‌های مربوطه دریافت کرده و محل دقیق آنها را مشخص نماید. این امر به ویژه در گودبرداری‌های مجاور معابر عمومی یا اتوبان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
ج) ثبت گزارش تخلف در صورت عدم ارائه رضایت‌نامه
در صورتی که مالک یا سازنده بدون اخذ رضایت‌نامه از مالکان مجاور اقدام به اجرای روش نیلینگ نماید، مهندس ناظر موظف است این تخلف را فوراً به مراجع ذیصلاح گزارش دهد. عدم گزارش این تخلف می‌تواند مهندس ناظر را در مشکلات حقوقی بعدی سهیم نماید. بسیاری از حقوقدانان معتقدند نیلینگ بدون رضایت مالکان مجاور یک “بن‌بست حقوقی” است که می‌تواند منجر به دعاوی حقوقی پیچیده‌ای شود.
هشدار: اجرای روش نیلینگ بدون اخذ رضایت‌نامه می‌تواند منجر به خسارات قابل ادعای زیر شود: ۱. اجرت‌المثل ایام وجود میلگردهای نیلینگ در زمین همسایه (اجاره بابت وجود میل‌گردها) ۲. سلب التقارب یا صعوبت خاک‌برداری دستی یا ماشینی در زمینی که نیلینگ شده است ۳. ورود به حرز (ورود بدون اجازه به ملک دیگران)
مهندس ناظر باید مالک را تشویق کند تا در صورت امکان از روش‌های جایگزین استفاده نماید. در مواردی که استفاده از روش نیلینگ اجتناب‌ناپذیر است، باید تمام جوانب حقوقی آن به دقت بررسی شده و مستندات لازم تهیه گردد. همچنین، توصیه می‌شود از مشاوره حقوقی متخصص در این زمینه استفاده شود تا ریسک‌های حقوقی به حداقل برسد.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی
گودبرداری یکی از مراحل پرخطر در اجرای ساختمان است که نیازمند دقت، تخصص و رعایت اصول فنی و ایمنی می‌باشد. مهندسین ناظر نقش حیاتی در تضمین ایمنی و کیفیت این مرحله از اجرا دارند و مسئولیت سنگینی بر عهده آنهاست. با توجه به مطالب ارائه شده در این راهنما، توصیه‌های نهایی زیر برای مهندسین ناظر، سازندگان و مالکان ارائه می‌گردد:
مستندسازی کامل
تمامی مراحل گودبرداری، از ارزیابی اولیه خطر تا اجرای سازه نگهبان و پایش مستمر، باید به طور کامل مستند شود. این مستندات باید شامل گزارش‌های بازدید، عکس‌ها، فیلم‌ها، مکاتبات، صورتجلسات و تأییدیه‌ها باشد.
حمایت بیمه‌ای کافی
اطمینان از وجود پوشش بیمه‌ای کافی برای تمامی ریسک‌های احتمالی ضروری است. بیمه‌نامه‌های مسئولیت مدنی و مسئولیت حرفه‌ای باید قبل از شروع عملیات گودبرداری تهیه شوند و سقف پوشش آنها متناسب با ارزش املاک مجاور و میزان خطر گود باشد.
همکاری با متخصصان
در گودهای با خطر زیاد و بسیار زیاد، استفاده از مشاوره متخصصان ژئوتکنیک، سازه و حقوقی الزامی است. همکاری تیمی و استفاده از تجربیات متخصصان می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری کند.
واکنش سریع به نشانه‌های خطر
مهندس ناظر باید توانایی تشخیص نشانه‌های خطر را داشته باشد و در صورت مشاهده علائمی مانند ترک‌خوردگی، نشت آب، نشست یا تغییر شکل‌های غیرعادی، فوراً دستور توقف عملیات را صادر کند.
به یاد داشته باشید که گودبرداری غیراصولی می‌تواند منجر به فاجعه‌های جبران‌ناپذیر شود. خسارات جانی و مالی ناشی از ریزش گود ممکن است زندگی حرفه‌ای مهندسین درگیر را با چالش‌های جدی مواجه سازد. بنابراین، رعایت اصول ایمنی و فنی در تمامی مراحل گودبرداری، نه تنها یک وظیفه حرفه‌ای، بلکه یک مسئولیت اخلاقی نیز محسوب می‌شود.
هشدار نهایی: هیچ پروژه‌ای ارزش به خطر انداختن جان انسان‌ها را ندارد. در صورت وجود کوچکترین تردید درباره ایمنی گود، فوراً عملیات را متوقف کرده و از متخصصان کمک بگیرید.
مهندسین ناظر باید همواره به روز باشند و از آخرین استانداردها، مقررات و فناوری‌های موجود در زمینه گودبرداری آگاهی داشته باشند. شرکت در دوره‌های آموزشی تخصصی، مطالعه مستمر و تبادل تجربیات با همکاران می‌تواند به ارتقای دانش و مهارت‌های حرفه‌ای کمک کند. همچنین، توصیه می‌شود مهندسین ناظر اخلاق حرفه‌ای را سرلوحه کار خود قرار دهند و هیچگاه منافع اقتصادی را بر اصول ایمنی و فنی ترجیح ندهند.
الزامات بیمه‌ای در گودبرداری
بیمه یکی از الزامات مهم در پروژه‌های گودبرداری است که نقش حیاتی در کاهش ریسک‌های مالی و پوشش خسارات احتمالی دارد. مهندسین ناظر باید اطمینان حاصل کنند که بیمه‌نامه‌های مناسب تهیه شده و محدوده پوشش آنها کافی است. الزامات بیمه‌ای در پروژه‌های گودبرداری به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: بیمه مسئولیت مدنی (که توسط مالک تهیه می‌شود) و بیمه مسئولیت حرفه‌ای (که توسط مهندس ناظر تهیه می‌شود).
الف) شرایطی که مالک ملزم به تهیه بیمه‌نامه مسئولیت مدنی است:
- پلاک‌های مجاور دارای ایستایی ذاتی نیستند (ساختمان به پلاک مورد نظر چسبیده است، دیوار باربر دارد، تیرها بر روی دیوار قرار گرفته‌اند)
- ساختمان در بافت فرسوده قرار دارد و ریسک آسیب به پلاک‌های مجاور در زمان گودبرداری بالاست
- ارزیابی گود با درجه خطر زیاد یا بسیار زیاد
- گود در مجاورت معابر عمومی قرار دارد
ب) بیمه‌نامه مسئولیت حرفه‌ای مهندس ناظر:
مهندسین ناظر باید بیمه‌نامه مسئولیت حرفه‌ای با سقف پوشش متناسب با ارزش پروژه و ریسک‌های آن تهیه کنند. توصیه می‌شود در پروژه‌های با خطر زیاد، سقف بیمه‌نامه افزایش یابد. این بیمه‌نامه باید پوشش‌های لازم برای جبران خسارات ناشی از اشتباهات حرفه‌ای، سهل‌انگاری و قصور در انجام وظایف نظارتی را فراهم کند.
هشدار: عدم تهیه بیمه‌نامه‌های مناسب می‌تواند عواقب مالی جبران‌ناپذیری در صورت بروز حادثه به همراه داشته باشد.
مهندسین ناظر باید نسخه‌ای از بیمه‌نامه‌ها را دریافت و بررسی کنند تا از پوشش کامل و کافی آنها اطمینان حاصل نمایند. همچنین باید توجه داشت که بیمه‌نامه‌ها باید قبل از شروع عملیات گودبرداری تهیه شوند و تا پایان مرحله پایدارسازی و تکمیل اسکلت ساختمان معتبر باشند. هرگونه تغییر در شرایط پروژه که بر ریسک‌ها تأثیرگذار است، باید به اطلاع بیمه‌گر رسانده شود.
اقدامات پیشگیرانه و کنترلی در گودبرداری
برای کاهش خطرات گودبرداری و پیشگیری از بروز حوادث، مجموعه‌ای از اقدامات پیشگیرانه و کنترلی باید توسط مهندسین ناظر برنامه‌ریزی و اجرا شود. این اقدامات شامل نظارت بر سازه نگهبان، بکارگیری تجهیزات مناسب، استفاده از نیروی انسانی ماهر و کنترل مستمر می‌باشد.
نظارت دقیق بر اجرای کامل سازه نگهبان
قبل از شروع گودبرداری، اجزای عمودی سازه نگهبان باید به طور کامل نصب شده باشند. تمامی اتصالات و مهاربندی‌ها باید مطابق نقشه‌های مصوب اجرا شوند. مهندس ناظر باید از نصب صحیح سازه نگهبان اطمینان حاصل کند و هرگونه مغایرت با نقشه‌ها را فوراً گزارش دهد.
استفاده از ماشین‌آلات متناسب با شرایط گود
انتخاب ماشین‌آلات مناسب برای عملیات گودبرداری بسیار حائز اهمیت است. در گودهای با خطر زیاد، استفاده از لودر به دلیل ایجاد فشار زیاد بر دیواره‌ها توصیه نمی‌شود و باید از بیل مکانیکی استفاده شود. ماشین‌آلات باید متناسب با ابعاد گود، نوع خاک و حساسیت ساختمان‌های مجاور انتخاب شوند.
استفاده از افراد با تجربه و ماهر
عملیات گودبرداری باید توسط افراد متخصص و با تجربه انجام شود. مهندس ناظر باید از سوابق کاری و تجربیات قبلی پیمانکار و اپراتورهای ماشین‌آلات اطلاع داشته باشد. توصیه می‌شود قبل از شروع کار، از پروژه‌های قبلی آنها بازدید شود و از کارفرمایان قبلی آنها بازخورد دریافت گردد.
کنترل روزانه دیواره‌های گود و پلاک‌های مجاور
بازرسی و کنترل مستمر دیواره‌های گود و ساختمان‌های مجاور الزامی است. خاک معمولاً قبل از ریزش علائم هشداردهنده‌ای نشان می‌دهد که با تشخیص به موقع آنها می‌توان تصمیمات به موقع گرفت و از بروز حوادث جلوگیری کرد. نصب شاخص‌های رفتارسنجی و بررسی منظم آنها توصیه می‌شود.
علاوه بر موارد فوق، رعایت نکات ایمنی مانند محصور کردن اطراف گود، نصب علائم هشداردهنده، ایجاد راه‌های دسترسی ایمن برای کارگران، تأمین روشنایی کافی، جلوگیری از انباشت مصالح در لبه گود و تخلیه آب‌های سطحی ضروری است. مهندس ناظر باید چک‌لیست کاملی از این موارد تهیه کرده و به طور منظم آنها را بررسی نماید. همچنین، در صورت مشاهده هرگونه نشانه خطر مانند ترک‌خوردگی دیواره‌ها، نشست ساختمان‌های مجاور یا ایجاد درز و شکاف در سازه نگهبان، باید فوراً دستور توقف عملیات را صادر کند.
سازه نگهبان و انواع روش‌های اجرایی
سازه نگهبان یکی از مهم‌ترین اجزای ایمنی در گودبرداری است که برای پایداری دیواره‌های گود طراحی و اجرا می‌شود. انتخاب نوع سازه نگهبان به عوامل متعددی مانند عمق گود، شرایط خاک، وضعیت ساختمان‌های مجاور، میزان دسترسی و محدودیت‌های اجرایی بستگی دارد. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های اجرایی سازه نگهبان معرفی شده‌اند.
۱. روش خرپایی
در این روش از یک سیستم خرپایی متشکل از اعضای قائم، افقی و مورب برای مهار دیواره‌های گود استفاده می‌شود. این سیستم معمولاً از پروفیل‌های فولادی ساخته می‌شود و قابلیت انعطاف بالایی در اجرا دارد. روش خرپایی برای گودهای با عمق متوسط مناسب است و در پروژه‌های ساختمانی شهری کاربرد زیادی دارد.
۲. روش مهارسازی (آنگراژ)
این روش شامل اجرای مهارهای کششی مایل یا افقی به داخل خاک پشت دیواره گود است که به وسیله کابل‌ها یا میلگردهای فولادی پیش‌تنیده انجام می‌شود. انتهای مهارها در خاک مدفون شده و تحت تنش قرار می‌گیرد. این روش به فضای کافی در پشت دیواره نیاز دارد و معمولاً در ساختمان‌های شخصی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳. روش نیلینگ (میخ‌کوبی)
در این روش، میل‌گردهایی با زاویه کم نسبت به افق به داخل خاک پشت دیواره گود رانده می‌شوند و با تزریق دوغاب سیمان، به خاک می‌چسبند. سپس سطح دیواره با شاتکریت پوشانده می‌شود. این روش برای خاک‌های چسبنده مناسب است و در سال‌های اخیر کاربرد گسترده‌ای یافته است.
علاوه بر روش‌های فوق، روش‌های دیگری مانند دیواره دیافراگمی و مهار متقابل نیز وجود دارد. دیواره دیافراگمی نیاز به ماشین‌آلات خاص دارد که معمولاً در پروژه‌های شهری امکان استفاده از آنها وجود ندارد. روش مهار متقابل برای پایدارسازی گودبرداری‌ها با عمق‌های مختلف رواج یافته است و شامل اجرای مهارهای افقی از یک دیواره به دیواره مقابل می‌باشد.
نکته مهم: سازه نگهبان باید مطابق با نقشه‌های مصوب و با نظارت دقیق مهندس ناظر اجرا شود. هرگونه تغییر در اجرا نسبت به نقشه‌ها باید با تأیید طراح سازه نگهبان و ثبت در دفترچه گزارش انجام شود.
مهندس ناظر باید بر تمامی مراحل اجرای سازه نگهبان از تهیه مصالح تا نصب و مهاربندی نظارت کامل داشته باشد. اتصالات، جوش‌ها، میزان پیش‌تنیدگی مهارها و اجرای صحیح لایه‌های شاتکریت از جمله مواردی هستند که باید با دقت کنترل شوند. همچنین، پایش مستمر عملکرد سازه نگهبان در طول مدت گودبرداری ضروری است و در صورت مشاهده هرگونه نشانه ضعف یا ناپایداری، باید فوراً اقدامات اصلاحی انجام شود.
مسئولیت‌ها و وظایف مهندس ناظر در روش نیلینگ
روش نیلینگ (میخ‌کوبی) یکی از متداول‌ترین روش‌های پایدارسازی گود در سال‌های اخیر بوده است. این روش علی‌رغم مزایای فنی، چالش‌های حقوقی خاصی را به همراه دارد که مهندسین ناظر باید از آنها آگاه باشند. مسئولیت‌ها و وظایف مهندس ناظر در اجرای روش نیلینگ بسیار حساس و پراهمیت است و رعایت دقیق آنها می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی و فنی پیشگیری نماید.
الف) دریافت رضایت‌نامه از مالکان ساختمان‌ها یا زمین‌های مجاور
مهندس ناظر باید اطمینان حاصل کند که قبل از اجرای روش نیلینگ، رضایت‌نامه‌های رسمی و محضری از تمامی مالکان مجاور اخذ شده است. این رضایت‌نامه‌ها باید به صورت دقیق محدوده نفوذ میل‌گردها به ملک مجاور، مدت زمان باقی ماندن آنها و شرایط جبران خسارات احتمالی را مشخص کند. توجه داشته باشید که حتی با وجود رضایت‌نامه محضری، اگر ملک فروخته شود، مالک جدید می‌تواند ادعای خسارت کند.
ب) اخذ نقشه‌های تأسیسات شهری زیرساخت‌های شهری
از آنجا که در روش نیلینگ، میل‌گردها به داخل زمین کوبیده می‌شوند، خطر برخورد با تأسیسات شهری مدفون مانند لوله‌های آب، گاز، کابل‌های برق و مخابرات وجود دارد. مهندس ناظر باید قبل از شروع عملیات، نقشه‌های دقیق تأسیسات شهری را از سازمان‌های مربوطه دریافت کرده و محل دقیق آنها را مشخص نماید. این امر به ویژه در گودبرداری‌های مجاور معابر عمومی یا اتوبان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
ج) ثبت گزارش تخلف در صورت عدم ارائه رضایت‌نامه
در صورتی که مالک یا سازنده بدون اخذ رضایت‌نامه از مالکان مجاور اقدام به اجرای روش نیلینگ نماید، مهندس ناظر موظف است این تخلف را فوراً به مراجع ذیصلاح گزارش دهد. عدم گزارش این تخلف می‌تواند مهندس ناظر را در مشکلات حقوقی بعدی سهیم نماید. بسیاری از حقوقدانان معتقدند نیلینگ بدون رضایت مالکان مجاور یک “بن‌بست حقوقی” است که می‌تواند منجر به دعاوی حقوقی پیچیده‌ای شود.
هشدار: اجرای روش نیلینگ بدون اخذ رضایت‌نامه می‌تواند منجر به خسارات قابل ادعای زیر شود: ۱. اجرت‌المثل ایام وجود میلگردهای نیلینگ در زمین همسایه (اجاره بابت وجود میل‌گردها) ۲. سلب التقارب یا صعوبت خاک‌برداری دستی یا ماشینی در زمینی که نیلینگ شده است ۳. ورود به حرز (ورود بدون اجازه به ملک دیگران)
مهندس ناظر باید مالک را تشویق کند تا در صورت امکان از روش‌های جایگزین استفاده نماید. در مواردی که استفاده از روش نیلینگ اجتناب‌ناپذیر است، باید تمام جوانب حقوقی آن به دقت بررسی شده و مستندات لازم تهیه گردد. همچنین، توصیه می‌شود از مشاوره حقوقی متخصص در این زمینه استفاده شود تا ریسک‌های حقوقی به حداقل برسد.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی
گودبرداری یکی از مراحل پرخطر در اجرای ساختمان است که نیازمند دقت، تخصص و رعایت اصول فنی و ایمنی می‌باشد. مهندسین ناظر نقش حیاتی در تضمین ایمنی و کیفیت این مرحله از اجرا دارند و مسئولیت سنگینی بر عهده آنهاست. با توجه به مطالب ارائه شده در این راهنما، توصیه‌های نهایی زیر برای مهندسین ناظر، سازندگان و مالکان ارائه می‌گردد:
مستندسازی کامل
تمامی مراحل گودبرداری، از ارزیابی اولیه خطر تا اجرای سازه نگهبان و پایش مستمر، باید به طور کامل مستند شود. این مستندات باید شامل گزارش‌های بازدید، عکس‌ها، فیلم‌ها، مکاتبات، صورتجلسات و تأییدیه‌ها باشد.
حمایت بیمه‌ای کافی
اطمینان از وجود پوشش بیمه‌ای کافی برای تمامی ریسک‌های احتمالی ضروری است. بیمه‌نامه‌های مسئولیت مدنی و مسئولیت حرفه‌ای باید قبل از شروع عملیات گودبرداری تهیه شوند و سقف پوشش آنها متناسب با ارزش املاک مجاور و میزان خطر گود باشد.
همکاری با متخصصان
در گودهای با خطر زیاد و بسیار زیاد، استفاده از مشاوره متخصصان ژئوتکنیک، سازه و حقوقی الزامی است. همکاری تیمی و استفاده از تجربیات متخصصان می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری کند.
واکنش سریع به نشانه‌های خطر
مهندس ناظر باید توانایی تشخیص نشانه‌های خطر را داشته باشد و در صورت مشاهده علائمی مانند ترک‌خوردگی، نشت آب، نشست یا تغییر شکل‌های غیرعادی، فوراً دستور توقف عملیات را صادر کند.
به یاد داشته باشید که گودبرداری غیراصولی می‌تواند منجر به فاجعه‌های جبران‌ناپذیر شود. خسارات جانی و مالی ناشی از ریزش گود ممکن است زندگی حرفه‌ای مهندسین درگیر را با چالش‌های جدی مواجه سازد. بنابراین، رعایت اصول ایمنی و فنی در تمامی مراحل گودبرداری، نه تنها یک وظیفه حرفه‌ای، بلکه یک مسئولیت اخلاقی نیز محسوب می‌شود.
هشدار نهایی: هیچ پروژه‌ای ارزش به خطر انداختن جان انسان‌ها را ندارد. در صورت وجود کوچکترین تردید درباره ایمنی گود، فوراً عملیات را متوقف کرده و از متخصصان کمک بگیرید.
مهندسین ناظر باید همواره به روز باشند و از آخرین استانداردها، مقررات و فناوری‌های موجود در زمینه گودبرداری آگاهی داشته باشند. شرکت در دوره‌های آموزشی تخصصی، مطالعه مستمر و تبادل تجربیات با همکاران می‌تواند به ارتقای دانش و مهارت‌های حرفه‌ای کمک کند. همچنین، توصیه می‌شود مهندسین ناظر اخلاق حرفه‌ای را سرلوحه کار خود قرار دهند و هیچگاه منافع اقتصادی را بر اصول ایمنی و فنی ترجیح ندهند.
