عملیات گودبرداری یکی از فعالیت‌های عمرانی مهم است که با هدف‌های مختلفی مانند احداث ساختمان جدید بر روی خاک بکر، ساخت پارکینگ‌های زیرزمینی، یا ایجاد کانال‌ها و مخازن انجام می‌شود. به طور کلی، گودبرداری به هرگونه حفاری و خاکبرداری پایین‌تر از سطح طبیعی زمین یا زیر پی ساختمان مجاور اطلاق می‌گردد.
این عملیات به دلیل ماهیت پیچیده و تعامل نزدیک با محیط اطراف و تأسیسات شهری، ذاتا خطرناک محسوب می‌شود. آمارها نشان می‌دهند که بی‌توجهی به اصول ایمنی در پروژه‌های گودبرداری هر ساله منجر به حوادث جانی و مالی زیادی می‌گردد. بنابراین، رعایت کامل مسائل ایمنی در گودبرداری برای حفظ جان افراد، حفاظت از ساختمان‌های مجاور، و پیشگیری از خسارات حیاتی است.

خطرات اصلی در گودبرداری

عملیات حفاری و گودبرداری با خطرات متعددی همراه است که شناخت آن‌ها اولین قدم برای مدیریت ریسک است. مهمترین و پر ریسک‌ترین خطرات موجود در محیط‌های حفاری و گودبرداری شامل موارد زیر می‌باشند:

• ریزش دیواره‌ها و سقوط آوار. این خطر به دلایل مختلفی مانند ویژگی‌های مکانیکی خاک، وجود آب‌های زیرزمینی، عمق گود، مدت زمان باز بودن گود، و لرزه‌خیزی منطقه می‌تواند رخ دهد.
• سقوط افراد (کارگران یا عابران) به داخل گود.
• سقوط اشیاء و مصالح به داخل گود.
• برخورد با تأسیسات زیرزمینی مانند خطوط گاز، برق، آب، فاضلاب و مخابرات که می‌تواند منجر به خسارت به این تأسیسات یا ایجاد خطر برای کارگران شود.
• مسمومیت ناشی از استنشاق بخارات و گازهای سمی یا خفگی ناشی از کمبود اکسیژن.
• خطرات مربوط به آب مانند جمع شدن آب در گود، جریان آب زیرزمینی، یا نشت آب از تأسیسات، که می‌تواند پایداری دیواره‌ها را کاهش دهد.
• خطرات ناشی از ماشین‌آلات و تجهیزات در حال کار.

اقدامات پیش از شروع گودبرداری: برنامه‌ریزی و آماده‌سازی

قبل از ورود به فاز اجرایی گودبرداری، انجام یک سری فعالیت‌های حیاتی برای تضمین ایمنی ضروری است:

• اخذ مجوزهای لازم و انجام مراحل قانونی از مراجع مربوطه مانند شهرداری و نظام مهندسی.
• موقعیت‌سنجی و شناخت دقیق محل و فضاهای اطراف آن. این شامل شناسایی ساختمان‌های مجاور از نظر نوع ساخت، قدمت، وضعیت پی، دیوارهای مشترک و وجود هرگونه ترک یا آسیب است. کارفرما موظف است مشخصات املاک مجاور را از شهرداری اخذ و در اختیار طراح قرار دهد.
• انجام مطالعات مکانیک خاک و بررسی وضعیت زمین. این مطالعات برای تعیین جنس و لایه‌بندی خاک، مقاومت آن، شرایط آب زیرزمینی و سطح سنگ بستر ضروری است. شناخت دقیق نوع خاک (مانند خاک دستی، لجنی، کلنگی، دج، یا سنگی) در انتخاب روش گودبرداری و پایدارسازی بسیار مهم است.
• شناسایی موقعیت تأسیسات زیرزمینی و هوایی مانند خطوط آب، فاضلاب، برق، گاز و مخابرات. در صورت لزوم باید نسبت به تغییر مسیر موقت یا دائم یا قطع جریان آن‌ها اقدام و یا از آن‌ها حفاظت کرد.
• ارزیابی خطر گود و تهیه چک‌لیست‌های ایمنی توسط طراح. در این ارزیابی باید عواملی مانند عمق گود، نوع خاک و حساسیت ساختمان‌های مجاور در نظر گرفته شود.
• تهیه نقشه‌های اجرایی دقیق توسط طراح ذیصلاح.
• تشکیل جلسه کنترل فنی و مهندسی عملیات خاکی با حضور پیمانکار، مهندس طراح، مهندس ناظر و مجری برای بررسی همه جوانب پروژه، نقشه‌ها، دستورالعمل‌ها و ارزیابی پیمانکار.
• تجهیز کارگاه و آماده‌سازی امکانات لازم عملیاتی و ایمنی، از جمله نصب حصار در اطراف محل گودبرداری.
• مقاوم‌سازی دیوارهای ساختمان‌های اطراف در صورت نیاز و احتمال ریزش یا نشست.
• شناسایی و پر کردن چاه‌های فاضلاب قدیمی قبل از تخریب سازه و گودبرداری.
• آموزش کارگران در خصوص الزامات ایمنی و مخاطرات عملیات.

ایمنی در حین گودبرداری: اقدامات کلیدی در محل کار

هنگامی که عملیات گودبرداری آغاز می‌شود، رعایت نکات ایمنی در محل کار از اهمیت بالایی برخوردار است:

• انجام گودبرداری تحت نظارت مستمر مهندس ناظر یا دستگاه نظارت و توسط مجری یا پیمانکار ذیصلاح.
• اجرای گودبرداری به صورت مرحله‌ای طبق نقشه‌های اجرایی و اصول فنی، و حفظ سرعت لازم در اجرای مراحل پی در پی. نباید دیواره گودبرداری برای مدت طولانی رها گردد.
• استفاده از سازه‌های نگهبان مناسب برای پایدارسازی دیواره‌های گود، به ویژه در گودهای عمیق یا در خاک‌های سست و ریزشی، و یا در مجاورت سازه‌های حساس. انتخاب نوع سازه نگهبان به عوامل مختلفی مانند نوع خاک، عمق گود و حساسیت ساختمان‌های مجاور بستگی دارد. اجرای سازه نگهبان اغلب در دو مرحله انجام می‌شود: ابتدا اجرای دیوار نگهبان و سپس نصب مهارها حین خاکبرداری.
• نظارت و بازرسی مستمر دیواره‌های گود و ساختمان‌های مجاور. این بازرسی‌ها باید به صورت روزانه، قبل از شروع هر شیفت کاری، پس از بارندگی و یا هر رویدادی که ممکن است خطر را افزایش دهد (مانند وزش باد شدید، لرزش ناشی از ماشین‌آلات یا تغییر ناگهانی آب و هوا) انجام گیرد. نشانه‌های خطر مانند ترک‌خوردگی، نشست، تورم، نفوذ آب یا تغییر رنگ خاک باید فوراً بررسی شوند.
• مدیریت آب در محل گودبرداری. باید تمهیدات مناسبی برای زهکشی و جلوگیری از ورود آب‌های سطحی و زیرسطحی به گود در نظر گرفته شود، زیرا آب می‌تواند منجر به افزایش فشار و کاهش پایداری خاک شود. در صورت جمع شدن آب، باید به موقع نسبت به تخلیه آن اقدام کرد.
• حفظ فاصله مناسب نخاله‌ها و مصالح حاصل از گودبرداری از لبه گود. این فاصله نباید کمتر از نیم متر باشد.
• تأمین روشنایی کافی در شب در کلیه معابر و پیاده‌روهای اطراف محوطه گودبرداری و نصب علائم هشدار دهنده شبرنگ و چراغ‌های احتیاط.
• تهویه مناسب محل گودبرداری، به ویژه در صورت استفاده از موتورهای احتراق داخلی در داخل گود یا احتمال تجمع گازهای سمی.
• نصب نرده‌ها و موانع حفاظتی در اطراف گود و همچنین پوشاندن بازشوها و چاه‌های موجود در کارگاه برای جلوگیری از سقوط افراد.
• استفاده از افراد مجرب و ماهر در عملیات گودبرداری و نصب سازه‌های نگهبان.
• قرار دادن اتاقک نگهبانی یا محل استراحت کارگران در فاصله مناسب از مرز گودبرداری.
• تأمین جعبه کمک‌های اولیه و خودروی مجهز برای مواقع اضطراری.
• پرهیز از خاکبرداری در شب و هنگام بارندگی مگر در صورت لزوم و با نظارت مهندس ناظر.

ایمنی کارکنان و ماشین‌آلات

سلامت و ایمنی کارگران در عملیات گودبرداری از اهمیت بالایی برخوردار است.

• کارگران باید آموزش‌های لازم ایمنی را دیده باشند و تنها با اجازه سرپرست یا شخص صلاحیت‌دار وارد گود شوند.
• استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) متناسب با نوع کار ضروری است. این تجهیزات شامل کلاه ایمنی، کفش ایمنی، لباس کار مناسب، عینک یا محافظ صورت، دستکش، تجهیزات حفاظت شنوایی، و در کار در ارتفاع یا نزدیک لبه گود، کمربند یا لباس مهاردار متصل به طناب نجات است.
• یک نفر مسئول ایمنی تمام وقت باید در کارگاه‌هایی با ابعاد یا عمق گودبرداری مشخص حضور داشته باشد. همچنین شخصی باید برای مراقبت دائم از دیواره گود و اعلام هشدار به کارگران گمارده شود.
• انتخاب و استفاده صحیح از ماشین‌آلات گودبرداری (مانند بیل مکانیکی، لودر، بولدوزر، کامیون) بسیار مهم است. انتخاب ماشین‌آلات باید با توجه به جنس زمین، میدان مانور و امکان تردد صورت گیرد. رانندگان ماشین‌آلات باید دارای مهارت کافی باشند.
  هنگام کار ماشین‌آلات در داخل گود، کارگران نباید در آن محوطه حضور داشته باشند. در محل ورود و خروج کامیون‌ها و ماشین‌آلات سنگین باید یک نگهبان و علائم هشداردهنده وجود داشته باشد.

نقش مهندس ناظر در ایمنی گودبرداری

مهندس ناظر نقش حیاتی در تضمین ایمنی پروژه گودبرداری دارد. مسئولیت نظارت بر حسن اجرای دستورالعمل‌های ایمنی بر عهده دستگاه نظارت و سپس کارفرماست.

• نظارت بر انجام گودبرداری توسط مجری ذیصلاح.
• اطمینان از اجرای دقیق نقشه‌های اجرایی و روش‌های مرحله‌ای طراحی شده.
• بازرسی و نظارت مستمر بر وضعیت دیواره‌های گود، ساختمان‌های مجاور و معابر اطراف و بررسی هرگونه نشانه خطر.
• اطمینان از اجرای تمهیدات لازم برای پایداری دیواره‌ها و سازه‌های نگهبان مطابق با طراحی و ضوابط.
• بررسی کف گود و اطمینان از رسیدن به تراز و شیب صحیح.
• اطمینان از مدیریت صحیح آب در محل گودبرداری.
• اطمینان از رعایت نکات ایمنی فردی و جمعی، از جمله استفاده کارگران از تجهیزات حفاظت فردی مناسب و تأمین روشنایی و علائم هشداردهنده.
• تعامل و هماهنگی موثر با تیم طراحی و پیمانکار و به‌روزرسانی نقشه‌ها در صورت لزوم.
• در صورت مشاهده هرگونه وضعیت ناایمن یا بروز حادثه، اقدام فوری برای توقف عملیات و گزارش موضوع.

جمع‌بندی

ایمنی در گودبرداری تنها یک الزام قانونی نیست، بلکه یک ضرورت اخلاقی و حرفه‌ای برای حفاظت از جان انسان‌ها و سرمایه‌هاست. مهندسین ناظر به عنوان چشم پروژه، مسئولیت سنگینی در اطمینان از رعایت کلیه تمهیدات ایمنی دارند.
با برنامه‌ریزی دقیق پیش از اجرا، نظارت مستمر و دقیق در حین اجرا، و توجه به جزئیات مربوط به خاک، سازه‌های نگهبان، تجهیزات و نیروی انسانی، می‌توان خطرات مرتبط با گودبرداری را به حداقل رسانده و از وقوع حوادث ناگوار جلوگیری کرد.
به خاطر داشته باشید که ماهیت موقت برخی اقدامات ایمنی نباید بهانه‌ای برای بی‌توجهی تلقی گردد. ایمنی باید همواره در اولویت قرار داشته باشد.