پروژه‌های گودبرداری، به خصوص در مناطق شهری پرتراکم، از مراحل حیاتی و در عین حال پرخطر ساخت و ساز محسوب می‌شوند. گودبرداری به هرگونه عملیات حفاری و خاکبرداری در تراز پایین‌تر از سطح زمین یا پایین‌تر از زیر پی ساختمان‌های مجاور گفته می‌شود. این عملیات، وضعیت تنش در زمین را به شدت تغییر می‌دهد و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای صحیح است.

یکی از مهمترین نکات در زمینه گودبرداری، ارزیابی دقیق خطر گود است. این ارزیابی بر اساس عواملی مانند عمق گود از تراز صفر، عمق گود از زیر پی همسایه و نسبت عمق گود به عمق بحرانی انجام می‌شود. اما جدا از این محاسبات، شرایط خاصی وجود دارد که به طور خودکار خطر گود را به شدت افزایش می‌دهند.

هیچ مسئله‌ای به اندازه وجود آب نمی‌تواند موجب اخلال و پیامدهای مخرب در یک پروژه گودبرداری شود. زمانی که آب جاری (تراوش آب) در محل گودبرداری مشاهده می‌شود، خطر گود همواره زیاد یا بسیار زیاد ارزیابی می‌گردد.

مشکلات ناشی از نفوذ آب در گودبرداری شامل موارد متعددی است:

• کاهش ظرفیت باربری سطحی
• تخریب پیشانی خاکی گود و ریزش گمانه‌ها
• عدم تمایل پیمانکاران به روش‌های پایدارسازی خاص
• افزایش زمان و هزینه پروژه
• مشکلات دسترسی و رفت‌وآمد در سایت
• خوردگی فولاد و بتن
• نشست و تخریب پی‌ها و اسکلت سازه

به همین دلیل، آمادگی برای مواجهه با آب‌های سطحی، آب‌های راکد و آب‌های تحت فشار، امری کاملاً ضروری در اجرای موفق پروژه گودبرداری است.

در بسیاری از شهرهای ایران، برخورد با قنات در حین گودبرداری یک چالش بزرگ و یک معضل جدی است.

اقدامات فوری مهندس ناظر در صورت مشاهده قنات:

• شناسایی: مشاهده هرگونه حفره در دیواره گود با ابعاد حدود ۹۰ سانتی‌متر، نشانه وجود قنات است.
• توقف عملیات: خاکبرداری باید فورا متوقف شود.
• گزارش‌دهی: مهندس ناظر باید فوراً وجود قنات را در گزارش خود، گزارش شهرداری و دستورکار ذکر کند.
• ممنوعیت مسدودسازی: قنات، حتی اگر خشک باشد، به هیچ وجه نباید مسدود یا کور شود. یک قنات خشک ممکن است در فصول پرآب فعال شده، خاک را سست کند و باعث نشست و حتی واژگونی ساختمان شود.
• لایروبی و تغییر مسیر: چه قنات خشک باشد و چه فعال، باید لایروبی شده و مسیر آن عوض شود.
• الزام مالک: مهندس ناظر باید به صورت کتبی مالک را ملزم کند تا یک شرکت مشاور ژئوتکنیک معتبر، راهکار تخصصی مهار و زهکشی آب‌ها و نقشه پایدارسازی را ارائه دهد.

برای مقابله با چالش‌های ناشی از وجود آب، روش‌های مختلفی شامل زهکشی، آب‌بندی و انحراف آب وجود دارد:

۱. زهکشی (Dewatering)

آب‌کشی (پس از ورود آب): شامل روش‌هایی مانند پمپ از چاهک (برای گودهای سطحی) و پمپ‌های شناور یا لجن‌کش (برای گودهای عمیق).

خشک‌سازی (پیش از ورود آب): شامل اقداماتی مانند کاهش سطح آب زیرزمینی با استفاده از چاه‌های عمیق (Deepwell)، چاهک‌های نقطه‌ای (Wellpoint) یا زهکش‌های افقی. برای محدود کردن خشک‌سازی به محدوده پروژه از دیوارهای آب‌بند استفاده می‌شود.

۲. آب‌بندی گود (Waterproofing)

روش غشایی: ایجاد لایه حائل با محصولات ژئوسنتتیک (ژئوممبران، GCL، دیمپلد شیت).

روش سازه‌ای: استفاده از شیوه‌های پایدارسازی با قابلیت آب‌بندی ذاتی (دیوار دیافراگمی، سپرکوبی) و بتن با کیفیت بالا.

۳. انحراف آب‌های سطحی

احداث کانال یا بندهای کوچک در اطراف پروژه برای جلوگیری از ورود آب باران به داخل گود و پوشاندن شیب‌ها با نایلون. این کار از ورود آب به پشت سیستم‌های پایدارسازی (مانند نیلینگ) جلوگیری می‌کند.

۴. زهکشی پشت سازه‌های نگهبان

در سیستم‌های شمع کششی یا دیوارهای نیلینگ، نصب نوارهای زهکشی قائم و افقی برای جلوگیری از تجمع آب پشت سازه نگهبان و هدایت آن به سیستم جمع‌آوری ضروری است.

ارزیابی خطر گود به منظور واگذاری طراحی گودبرداری و تفویض مسئولیت‌ها به مرجع ذیصلاح انجام می‌شود:

• خطر گود معمولی: مسئولیت طراحی با مهندس طراح ساختمان است.
• خطر گود زیاد: مسئولیت طراحی باید به یک شرکت مهندسی ژئوتکنیک ذیصلاح واگذار شود.
• خطر گود بسیار زیاد: طراحی، اجرا و نظارت باید توسط شرکت ژئوتکنیک، پیمانکار و ناظر ذیصلاح انجام شود و پایش تغییرشکل‌ها الزامی است.

• ضعیف و یا حساس بودن ساختمان مجاور: ساختمان‌های بدون اسکلت، فرسوده یا دارای ارزش فرهنگی.
• ضعیف بودن خاک: خاک‌های دستی، رسوبات سست یا محل‌های پر شده با نخاله.
• عمیق بودن گود: افزایش عمق، خطر ریزش را به مراتب افزایش می‌دهد.
• مدت بازماندن گود: با افزایش زمان، به ویژه در فصول بارندگی، خطر ریزش بیشتر می‌شود.

موفقیت یک پروژه گودبرداری به شدت به توانایی مدیریت و کنترل آب‌های زیرزمینی و قنات‌ها بستگی دارد. نادیده‌گرفتن این عوامل می‌تواند پیامدهای فاجعه‌باری داشته باشد. مهندس ناظر به عنوان چشم و ناظر اصلی پروژه، مسئولیت دارد تا با دقت و تخصص، هرگونه نشانه‌ای از آب یا قنات را شناسایی کرده، عملیات را متوقف و مراحل قانونی و فنی لازم را برای مقابله با آن آغاز کند. این شامل الزام مالک به مشاوره با شرکت‌های ژئوتکنیک معتبر و اطمینان از اجرای صحیح راهکارهای زهکشی، خشک‌سازی و آب‌بندی است. تنها با یک رویکرد جامع و مسئولانه، می‌توان ایمنی و پایداری پروژه‌های گودبرداری را تضمین کرد.