ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی نه تنها یک وظیفه قانونی، بلکه یک ضرورت اخلاقی برای حفاظت از جان انسان‌هاست. در این میان، مهندس ناظر نقشی حیاتی در تضمین ایمنی کارگاه‌ها ایفا می‌کند. اما دقیقاً مسئولیت مهندس ناظر در قبال ایمنی تا کجا و با چه جزئیاتی تعریف می‌شود و در چه شرایطی می‌تواند دستور توقف عملیات ساختمانی را صادر کند؟ این مقاله به بررسی دقیق این موضوع می‌پردازد.

بر اساس مقررات ملی ساختمان، مسئولیت مهندس ناظر در قبال ایمنی کارگاه‌ها یک وظیفه عام تلقی می‌شود. این بدان معناست که فارغ از تخصص، چه شما مهندس ناظر سازه، معماری، برق یا مکانیک باشید، مسئولیت کلی برای نظارت بر اجرای ضوابط ایمنی بر عهده شماست.

دستور توقف عملیات ساختمانی توسط مهندس ناظر، ابزاری قدرتمند است که باید فقط در موارد خاص و با دقت به کار گرفته شود. این دستور با گزارش “خلاف دارد” متفاوت است؛ گزارش “خلاف دارد” صرفاً به شهرداری اطلاع می‌دهد که تخلفی صورت گرفته و این وظیفه شهرداری است که مطابق روال خود با تخلف برخورد کند.

مهم‌ترین نکته این است که تنها مبنای قانونی که به صورت ضمنی به ناظر اجازه صدور دستور توقف می‌دهد، ماده 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی است. در سایر منابع، از جمله قانون نظام مهندسی و مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، صراحتاً به مهندس ناظر اجازه صدور دستور توقف، حتی به دلیل تخلفات سنگین مالک، داده نشده است. همین امر عامل محکومیت بسیاری از ناظرانی است که خارج از این چارچوب دستور توقف صادر کرده‌اند.

طبق ماده 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی: “هرگاه مهندسان ناظر در ارتباط با نحوه اجرای عملیات ساختمانی ایراداتی مشاهده نمایند که احتمال خطر وقوع حادثه را در برداشته باشد، باید فوراً مراتب را همراه با راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم، کتباً به کارفرما یا کارفرمایان مربوطه اطلاع داده و رونوشت آن را به واحد کار و امور اجتماعی محل و مرجع صدور پروانه ساختمان تسلیم نمایند. کارفرما موظف است فوراً کار را در تمام یا قسمتی از کارگاه که مورد ایراد و اعلام خطر واقع شده متوقف و کارگران را از محل خطر دور و اقدامات مقتضی در مورد رفع خطر به عمل آورد.”

بنابراین، مهندس ناظر فقط در صورت مشاهده موارد عدم رعایت ایمنی و احتمال وقوع حادثه می‌تواند دستور جلوگیری از ادامه عملیات ساختمانی را صادر نماید. این شامل مواردی مانند عدم پایداری گودبرداری یا نقایص سازه‌ای که جان بهره‌برداران را به خطر می‌اندازد، می‌شود. در چنین شرایطی، ناظر باید بر پایه مسائل ایمنی و خطر جانی، دستور توقف را صادر کند، حتی اگر ریشه مشکل در مسائل فنی یا سازه‌ای باشد.

برای صدور یک دستور توقف قانونی و مؤثر که منجر به تعطیلی کارگاه شود، مهندس ناظر باید یک فرآیند سه‌مرحله‌ای را دنبال کند:

1. تذکر کتبی به مجری/کارفرما: اولین قدم، ارسال یک نامه کتبی به مجری یا کارفرما (مالک/سازنده) است که در آن موارد مشخص عدم رعایت الزامات ایمنی کارگاه و راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم برای رفع خطر به وضوح قید شود. این نامه باید فوراً و به صورت کتبی به اطلاع کارفرما برسد تا از انکار یا نادیده گرفتن خطرات جلوگیری شود.
2. گزارش به مرجع صدور پروانه: همزمان با تذکر به مجری، باید یک گزارش کتبی به مرجع صدور پروانه و کنترل ساختمان (مانند شهرداری منطقه) ارسال شود. این گزارش باید شامل موارد تخلف ایمنی مشاهده شده باشد و بر لزوم تعطیلی کارگاه برای جلوگیری از حوادث و تلفات انسانی به دلیل عدم رعایت موارد ایمنی تأکید کند. رونوشتی از نامه اول به کارفرما نیز باید به پیوست این گزارش باشد.
3. گزارش به واحد کار و امور اجتماعی محل: سومین گام، ارسال یک نامه کتبی به واحد کار و امور اجتماعی محل (بازرسی اداره کار) است. این نامه نیز باید موارد نقص ایمنی و لزوم تعطیلی کارگاه و رفع موارد نقص ایمنی را تأکید کند. رونوشت هر دو نامه قبلی (تذکر به کارفرما و گزارش به شهرداری) باید به این اداره نیز تسلیم شود.

• مخاطب گزارشات: همواره مخاطب اصلی گزارشات خود را “مرجع صدور پروانه” (معمولاً شهرداری) قرار دهید.
• ثبت به موقع: گزارش تخلفات را باید در موعد مقرر ثبت کنید. تأخیر در گزارش می‌تواند بخشی از تقصیر را متوجه ناظر کند.
• مستندسازی: همواره مستندات لازم مانند عکس، فیلم، و مکاتبات را جمع‌آوری کرده و در زمان لازم به پیوست گزارشات خود (به خصوص گزارشات تخلف) به مرجع صدور پروانه و سازمان استان تحویل دهید. این مستندات می‌تواند در محاکم قضایی به تبرئه شما کمک کند.
• پرهیز از کلی‌گویی: در گزارشات خود از کلی‌گویی پرهیز کنید. به جای “ممکن است موجب آسیب دیدن افراد گردد”، به نوع آسیب احتمالی (مثلاً “خطر سقوط”) اشاره دقیق کنید.
• استناد به قوانین: در گزارشات تخلف‌دار، بهتر است با اشاره به بندهای قانونی مرتبط، گزارش خود را مستندتر نمایید.
• عدم رفع مسئولیت با جملات کلی: به یاد داشته باشید که نوشتن جملاتی مانند “کلیه موارد ایمنی باید توسط سازنده رعایت گردد” به هیچ عنوان رافع مسئولیت ناظر نیست.

توقف عملیات توسط شهرداری: شهرداری معمولاً بر اساس گزارشات تخلف مهندسان ناظر، مشاهده تخلفات در بازدیدهای دوره‌ای خود، نامه از ارگان‌ها یا شکایات همسایگان، دستور توقف عملیات ساختمانی را صادر می‌کند. ابتدا ممکن است اخطار کتبی صادر شود و در صورت عدم همکاری، حکم توقف عملیات به تعطیلی کامل پروژه منجر خواهد شد.

مسئولیت خسارات ناشی از توقف:

• چنانچه مهندس ناظر در گزارش‌های خود به طور واضح دستور توقف عملیات ساختمانی را به دلیل مشکلات ایمنی و خطر جانی صادر کرده باشد و شهرداری بر اساس آن عمل کند، مسئولیت هر نوع خسارت یا حادثه‌ای که به دلیل تعطیلی کارگاه پیش بیاید، به طور مشترک بر عهده مهندس ناظر، سازنده و مجری خواهد بود.
• اما اگر شهرداری با مشاهده تخلفات و بدون دستور مستقیم از ناظر، اقدام به تعطیلی کارگاه کرده باشد، مسئولیت اصلی خسارت ناشی از توقف کار بر عهده شهرداری خواهد بود. به خصوص اگر تعطیلی در یک مرحله حساس (مانند پایدارسازی گود) انجام شده و منجر به ریزش شود، شهرداری باید در محاکم قضایی پاسخگو باشد.

برای رفع توقف و ادامه عملیات ساختمانی، مراحل زیر باید طی شود:

1. شناسایی و رفع علت توقف: مالک باید ابتدا علت متوقف شدن عملیات (مثلاً عدم رعایت استانداردهای ایمنی) را شناسایی و برطرف کند.
2. تهیه و ارسال گزارش جدید: مالک موظف است گزارشی تهیه کند که در آن به وضوح اقدامات اصلاحی و دلایل رفع توقف را شرح دهد و آن را همراه با درخواست ادامه کار به شهرداری ارسال کند.
3. بررسی گزارش توسط شهرداری: شهرداری گزارش ارسالی مالک را بررسی کرده و اقدامات ایمن‌سازی و انطباق با مقررات را ارزیابی می‌کند.
4. صدور مجوز ادامه کار: اگر شهرداری به این نتیجه برسد که مشکلات ایمنی به طور کامل برطرف شده، نامه‌ای مبنی بر رفع توقف عملیات ساختمانی صادر می‌کند.
5. اجرا و نظارت بر ادامه پروژه: پس از دریافت مجوز، عملیات ساختمانی از سر گرفته می‌شود و نظارت مستمر ادامه خواهد یافت تا اطمینان حاصل شود که کلیه مراحل طبق ضوابط و استانداردهای ایمنی پیش می‌رود.

نظارت بر مبحث دوازدهم (ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا) یک مسئولیت عام برای تمامی مهندسان ناظر تلقی می‌شود. در صورت مشاهده موارد ناایمن، وظیفه شما ایجاب می‌کند که ابتدا تذکر کتبی به مجری داده و سپس مراتب را به صورت کتبی و با ارسال رونوشت به مرجع صدور پروانه (شهرداری) و اداره کار گزارش دهید. استفاده از ابزار دستور توقف باید با آگاهی کامل از مبانی قانونی آن (ماده 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی) و فقط در مواقعی که احتمال خطر وقوع حادثه وجود دارد، صورت گیرد. با رعایت این اصول، مهندس ناظر می‌تواند نقش خود را در تضمین ایمنی و پیشگیری از حوادث ناگوار به بهترین شکل ایفا کند و از مسئولیت‌های احتمالی نیز جلوگیری نماید.